علامۀ طباطبائی در ذیل آیۀ «الحمد الله رب العالمین» می‌نویسد:
«معنای این کلمه؛ مالکی است که امر مملوک خود را تدبیر کند»
قطعاً چنین تدبیری با اساس هدایت الهی باید هماهنگ باشد، که غرض از هدایت هم امری تربیتی است و خود کلمۀ «تربیت» از ریشۀ «ربو» ونیز از مفهوم «رب» مأخوذ است؛ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ. در تفسیر مذکور، آیه این طور ترجمه شده؛ «ستایش مر خدا را که مالک و مدبّر همۀ عوالم است.» اما ترجمۀ ِآیات 21 و 30 و 49 سورۀ بقره و سایر آیات را «پروردگار» آورده‌اند. فخر رازی در ذیل همین آیه، در ص 207 تفسیر 11 جلدی، تمام معانی «ربّ» را در تربیت برده می‌گوید:
«1 وجوهُ تربیةِ الله لِلعبد کثیرةٌ / 2 و قوله رب العالمین، معناه: اَنَّ وجودَ کلَّ ما سِواهُ فائضٌ عن تربیتِهِ و احسانِه وَ جُودِه /3..... و ما احسنَ هذه التربیة، اَ لَیس اَنَّه یحفَظُک فی النهار عن الآفات.... فما اکبرَ هذه التربیة و ما احسنَها... قالتِ القَدَریَّـة: انما یکون تعالی رباً للعالمین و مُربّـیاً لهم.... و قالت الجبریه: انما سیکون رباً و مُرَبّـیاً لو کانُت النِّعمةُ الصادرةُ منه و الالطافُ فائضةً مِن رحمَته.»
«وجوه تربیتی خدا در حق بنده بسیار است، و این که گفته است «رب العالمین» به این معنا است که هر وجودی که غیر او است فائض و بر آمده از تربیت و احسان وَ جُود او می‌باشد، و چه نیکو است این تربیت. آیا چنین نیست که او تو را در طول روز از آفات محافظت می‌کند پس چه بزرگ است این تربیت و چه نیکو. قَدَریّه گفته‌اند: جز این نیست که خدای تعالی صاحب اختیار جهانیان و تربیت کنندۀ ایشان است. و جبریّه گفته‌اند: جز این نیست که صاحب اختیار و تربیت کننده است، چنانچه نعمت از او صادر گردد، و لطفها از جهت او فیضان یابد، و پراکنده شود.»
ملا حسین کاشفی، مفسر قرن نهم و دهم، و متوفای سال 906 ه.ق در ذیل آیه می‌گوید؛
 «آفریننده و پرورنده و دارنده و تربیت کننده و سازندۀ کارهای همه عالمیان.»
و شاه ولی الله دهلوی، «پروردگار» ترجمه کرده است.
ابوبکر عتیق سورآبادی که به سال 494 (1101 میلادی) از دنیا رفته است، تفسیری دارد، که بیشتر در حُکم ترجمه است، به فارسی. او ترجمۀ آیه را اینگونه آورده:
«آن خدای که خداوند و مهتر و پروردگار همه جهان و جهانیان است.»
ترجمۀ دیگری هم متعلق به قرن هفتم هجری است، بدون نام مترجم، که متأثر از تفسیر سورآبادی است و عیناً همان ترجمه او را تکرار کرده است. راغب اصفهانی، در مفردات، در ذیل کلمۀ «ربّ» می‌نویسد:
«الربُّ فی الاصلِ التربیةُ، فهو انشاءُ الشیءِ حالاً فحالاً الی حدّ التمام. یقال: رَبَّـهُ و رَبّـاه و رَبَّـبَهُ... المُتَکَفِّـل بمَصلحةِ الموجودات.»
«رب در اصل تربیت است و آن ایجاد چیزی است در حال و محل در حد تمام. می‌گویند: مسؤول به مصلحت موجود است.»
در مجمع البیان می‌گوید:
«... یَحِقُّ له العبادةُ لکونِه قادراً علی اصول النِعَمِ و فاعلاً لها و لکَونِه مُنشأً للخلق ومربّـیاً لهم و مُصلحاً لشأنهم...»
«عادت شایستۀ او است زیرا بر اصول نعمتها قادر و فاعل است و نیز ایجاد کنندۀ خلق و تربیت کنندۀ آنها و اصلاح کنندۀ امور ایشان می‌باشد»
هر یک از این مآخذ را که در نظر بگیریم غلبه با صفت تربیت و ربوبیت در کلمۀ «ربّ» است. اتفاقاً اگر صاحب اختیاری، نقش هدایت و راهنمایی به راه راست، و تربیت اخلاقی مردم را هم بر عهده داشته باشد، در اوج کمال از یک سو، و در نهایت رحمت و شفقت است نسبت به زیردستان خود از سوی دیگر. اما نکتۀ دیگر تفاوت است در ریشه ربّ و تربیت. «رب» از «رَبَبَ» می‌باشد، و «تربیت»، باب تفعیل است از «رَبَوَ».
پس اگر می‌گوییم «ربّ» وظیفۀ تربیت را بر عهده دارد، نه به جهت این است که معنای لغوی آن «تربیت کردن» است. بلکه بدان سبب است که چون نظم همۀ امور آسمانها و زمین را بدست دارد، خود را موظف به افاضۀ رحمتش بر همۀ آفریده‌ها می‌داند؛ «كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»
پس«نُـرَبـِّكَ» و «رَبَّـيانِي صَغِيرًا» باب تفعیل است از «رَبَوَ» که معنای آن «رشد و توسعه و افزونی» است، و مصدر آن «تربیت» است، که در کلمۀ «ربا» هم همین مفهوم مقصود است.
 المنار: «... و معنَی الربِّ السَّید المُربّی الذی یَسُوسُ مَسُودَهُ و یُـرَبّـیهِ و یُدیرُهُ..... و رُبوبِـیَّةُ الله لِلناس تَظهَرُ بتربیتِهِ ایّاهم و هذه التربیة قسمان:
تربیةٌ خُلقیّـةٌ بما یکون به نُمُـوّهِم و کمال ابدانهم و قُواهم النفسیة و العقلیة. و تربیةٌ شرعیةٌ تعلیمیّـةٌ، و هی ما یُوحِیهِ الی افرادٍ منهم لیُکَمِّـلَ به فطرتَهم بالعلم و العمل اذا اهتَدَوا به. فلیس لغیر ربّ الناس اَن یَشرَعَ للناس عبادةً و ان لا یُحَرِّمَ علیهم و یُحِلَّ لَهم مِن عند نفسِه بغیرِ اذنِ منه تعالی...»
«و معنای «ربّ» سرور تربیت کننده است که زیر دست خود را سیاست می‌کند و تربیت و اداره‌اش می‌نماید و ربوبیت خدا برای مردم در تربیت کردن ایشان است از سوی او، و این تربیت بر دو قسم می‌باشد.
1 تربیت اخلاق که در رشد و کمال بدن‌ها و قوای نفسی و عقلی ایشان محقق می‌گردد. و تربیت شرعی تعلیمی ایشان که به بعضی از افراد ایشان وحی می‌نماید تا به وسیلۀ آن سرشتشان را به علم و عمل تکمیل گرداند. البته اگر بدان راهنمایی شوند. پس به غیر پروردگارِ مردم نمی‌رسد که برای ایشان تشریع عبادت کند، و نه چیزی را بر ایشان حرام گرداند و نه حلال، از پیش خود بی اذن خدای تعالی»
و طنطاوی در الجواهر، ضمن بحث مفصل، در ذیل آیه، «ربّ» را اینگونه بیان می‌کند:
«... قَدَّمَ تربـیـتَه للعالمین و رحمتَهُ للمخلوقین علی العبادة و هدایةِ الصراطِ المستقیم، کأنه یُشَوِّقُکُم الی دِراسَة رَحَماته، و یأمرکم بمعرفةِ کلماتِهِ الکَونیَّـة، و آیاتهِ الرحمانیَّـة، و عجائبِهِ الحِکَمِیَّـة، و بدائِعهِ الفِطریَّـة... ذِکرُ اللّه اهمُّ النِعَم و هی اَنَّـه مُرَبِّی العالمین، فقال (ربّ العالمین) اَی مربّی العوالم کلّها، و مُرَقّـیها من حالِ النَّـقصِ الی حال الکمال و غایات التمام... و هذه هی التَّـربـیَةُ التی کان مَبدَؤُهَا الرّحمة.»
«تربیت خود را به جهانیان، و رحمتش را به آفریده‌ها تقدیم نمود، از طریق پرستش و هدایت به صراط مستقیم. گویا شما را تشویق می‌نماید و به بررسی رحمتهایش، و فرمان می‌دهد به معرفت کلمات کون و آیات رحمانیش، و نیز شگفتی‌های پر از حکمتش، و تازه‌های فطریش. «ذکر خدا» مهمترین نعمتها است، بدان سبب که او مربّی جهانیان است، از اینرو گفته است (رب العالمین) یعنی تربیت کنندۀ همه عالمها، و ترقی دهندۀ آنها از حالت نقص به حالت کمال و غایات تمام. و این همان تربیت است که مبدأش رحمت می‌باشد.»
طنطاوی سپس نُه عنوان تربیتی را توضیح می‌دهد:
«1تربـیةُ الذرّه، 2 تربـیةُ القَمح 3 تربـیةُ التَمرَةِ فی النخلة 4 تربـیةُ الله لِلُّـؤلؤ فی البحر 5 تربـیةُ الجنین فی بطن اُمِّـهِ 6 تربـیةُ الولد باللَبَنِ 7 التربـیةُ الطِبِّـیَّـة 8 التربـیةُ فی المدارس و التعلیم 9 تربـیة الله للعقول الکبیرة بعلم المنطق لادراک العلوم العالیه.»
و طَبرِسی در مجمع البیان می‌گوید:
«و اما الرَّبُّ فلَهُ معانٍ، منها السیُّد المُطاع... المالک ... الصاحب ... و منها المُرَبُّب... و المصلح و اشتقاقُه من التربیة. یقال: رَبَّـبتُه و رَبَّـیتُه، بمعنی، و فلانٌ یُرَبِّ ضَیعَتَه؛ اذا کان یُتّـِمُّها. و لا یُطلَقُ هذا الاسمُ الاّ علَی الله.»
«ربّ معانی مختلفی دارد، از جمله؛ سروری که از او فرمان برداری می‌شود، ... و مالک ... و صاحب ... و نیز پرورنده ... و مصلح، و اشتقاق آن از «تربیت» است. می‌گویند: رَبَّـبتُه و رَبَّـیتُه، هردو به یک معنا. و این اسم، به تنهایی فقط بر خدا اطلاق می‌گردد.»
قاموس:
الربّ: لا یُطلَقُ لِغَیرِ الله عزوجل. الاسم: الربوبـیة
 به کسی جز خدای عزوجل اطلاق نمی‌گردد
و ربُّ کلِّ شیء: مالِکُهُ و مُستحِقُّـه، او صاحبه ج ارباب و ربوب، و الربّانی: المتأله
مالک و سزاوار داشتن آن و صاحب آن
ربّب الشیء: مَلَکَهُ، و ربّب الصبیّ (تربیب): ربّاه حتی ادرک... (رَبّی، از رَبَوَ، باب تفعیل: تربیت)
تربیتش کرد تا به حد ادراک رسید.
المنجد:
ربّ یرُبُّ القوم: ساسَهم و کان فوقَهم... الامرَ: اَصلَحَهُ
سیاستشان کرد و برتر از ایشان بود.... اصلاح امر کرد
تَرَبَّبَ، رَبَّبَ و ارتَبَّ الوَلَدَ: ربـّاه حتی ادرک.
تربیتش کرد تا به حد ادراک رسید.
الربّ: ارباب و ربوب: السید، المالک، من اسمائه تعالی. المصلح
الرائد:
ربّ یرُبُّ القوم کان رئیسُهم و سائِسُهُم. رَبَّ الشیء، مَلَکَهُ وَ جَمَعَهُ و اَصلَحَهُ.
 و رَبَّ الوَلَدَ: تَعَهَّـدَهُ و ربّآه و اَدَّبَـهُ. مسؤولیت او را پذیرفت و تربیتش کرد و ادبش نمود
الرَبّ: السید، المالک، المُرَبّی، المُصلح، المُدَبِّـر، من اسماءِ الله الحُسنی.
رَبَوَ (رَبا یَربُو)، به معنای رشد کردن در همه کتب لغت آمده است و «تربیت» از این ماده است در باب تفعیل. ربا، یربو الولدُ: نشأ/ ربّی، یربّی، تربیة. نشّأه، جَعَلَهُ یَربُو
ربّا الولد، غذّاه، ثقّفه و هذّبه و ادّبه...
رَبَو در باب تفعیل غِذاء دادش، فرهنگ به او داد، پاکیزه و پاک طینتش ساخت و ادبش کرد...